Kadim inançların değişerek devam ettiği bir coğrafyada hayat bulan Türklerin İslam tasavvuru şifahi, kitabı ve mistik cephelere sahiptir. Türklerin dünya görüşünü geçmiş ve geleceğiyle ele alan kitabı metinler idealleri, eskinin mevsiminde yeni bir iklim yaratan şifahi ve mistik karakterli metinler ise bu ideallerin pratiğe nasıl aktarıldığını gösterir. Bir başka ifadeyle Türklerin İslam'ı algılamalarında bir çekiliş, kavramlarında ise bir atılış vardır. Türklerin İslamlaşması hangi merhaleye varırsa varsın

Türk tarihinde dikkat esastır. Bu dikkat, asıl hareket noktası ile son şeklini tarih ve coğrafyadan alır. Yeni olan her şey eskiye benzediği ölçüde bir kıymet ifade eder. Bir mahkeme-i kübrâ olarak görülen tarih, düne kapanarak bugüne açılanlar sayesinde bir kuvvet hâline gelir. Yûsuf Has Hâcib, Kınalı-zâde'nin; Gelibolulu Âlî İbnülemin'in şahsında yenilendiği gibi, Nizâmü'l-mülk, Sokullu Mehmed Paşa'da; Yavuz Sultan Selim de IV. Murad'da mükerrer hâle gelir, biri öbüründe devam eder. Fikir hayatımıza, yatt